نارکولپسی (Narcolepsy) یا حمله خواب یکی از اختلال‌های عصب‌شناختی نادر است که روی مغز در کنترل خواب و بیداری تاثیر می‌گذارد. بر اساس آمار و ارقام، دامنه‌ی ابتلای ۰.۲ تا ۶۰۰ تن در هر ۱۰۰ هزار فرد در کشورهای مختلف در ابتلا به بیماری نارکولپسی به ثبت رسیده است. این اختلال معمولا در اوایل کودکی در هر دو جنس زن و مرد می‌تواند رخ دهد. اگر این اختلال درمان نشود، خطر ابتلا به سایر بیماری‌ها هم به تبع افزایش می‌یابد. نارکولپسی می‌تواند در هر سنی رخ دهد؛ هر چند، حد و حدودی برای این بیماری نمی‌توان به صورت دقیق تعیین کرد. در این مطلب، ضمن معرفی کامل این بیماری نادر، درباره‌ی جوانب این اختلال هم صحبت می‌شود.
نارکولپسی یک اختلال مربوط به دستگاه عصبی است که فرد مبتلا، میزان خواب بیش از اندازه‌ای را تجربه کرده و ممکن است به یک‌باره، چندین و چند مرتبه در طول شبانه‌روز به خواب رود. به همین دلیل، از این اختلال به اسم حمله خواب هم یاد می‌شود؛ چراکه حمله‌ی خواب همان‌طور که از اسمش بر می‌آید در هر زمان و مکان ممکن است رخ دهد.
برای جمعیت مردمان کشور ایالات متحده‌ی آمریکا، احتمال یک در ۲۰۰۰ برای ابتلا به نارکولپسی وجود دارد. بر اساس مطالعات مختلف مشخص شده که احتمال بروز این اختلال در مرد و زن یکسان است. معمولا ۱۰٪ از افراد مبتلا به نارکولپسی، فردی را در فامیل دارند که از این اختلال رنج می‌برد. همان‌طور که گفته شد نارکولپسی در هر سن و سالی می‌تواند رخ دهد اما اولین نشانه از این بیماری در افراد نوجوان یا افراد کمتر از ۲۰ سال مشخص می‌شود. با این حال جالب است بدانید که نشانه‌های نارکولپسی شبیه به نشانه‌های بیماری افسردگی یا سایر اختلال‌های روان‌شناختی است. به همین دلیل، در بیشتر اوقات این اختلال در فرد ناشناخته باقی مانده و فرد مورد نظر اصلا روحش هم خبر ندارد که به این بیماری نادر دچار شده است.
نارکولپسی به طور کلی دو نوع دارد که به شرح زیر است:
- نارکولپسی نوع ۱ (یا نارکولپسی با کاتاپلکسی): افراد مبتلا به نارکولپسی نوع ۱ علاوه بر خواب بیش از اندازه در شبانه‌روز، از اختلال کاتاپلکسی هم رنج می‌برند. کاتاپلکسی به معنای از دست رفتن تن عضلانی در یک فرد بیدار است که موجب ضعف و از دست رفتن کنترل ارادی عضلات مخطط و ارادی بدن می‌شود. در این نوع از نارکولپسی، مقدار کمی از یک ماده‌ی شیمیایی در مغز انسان به اسم هیپوکرتین ترشح می‌شود.
- نارکولپسی نوع ۲ (یا نارکولپسی بدون کاتاپلکسی): بیمار مبتلا به این نوع از نارکولپسی، کاتاپلکسی را تجربه نکرده و از طرفی دیگر، مقدار مشخص و طبیعی از هیپوکرتین را در بدن خود دارد.
دلیل ایجاد نارکولپسی
دانشمندان کشف کرده‌اند که افراد مبتلا به نارکولپسی، سیگنال شیمیایی خاصی در مغز به اسم هیپوکرتین را در مقدار اندکی درون بدن خود دارا هستند. هیپوکرتین برای تنظیم چرخه‌ی خواب/بیداری مثل وضعیت حرکت سریع چشم (REM) اهمیت دارد. کاهش یا فقدان هیپوکرتین موجب خواب‌آلودگی مفرط شده و مرحله‌ی REM در زمان بیداری فرد فعال می‌شود؛ فرآیندی که انسان در این پروسه رویا می‌بیند. با تمامی این تفاسیر، عوامل محتمل دیگری هم وجود دارد که دانشمندان باور دارند در ایجاد بیماری نارکولپسی دخیل هستند:
- یک اختلال خود ایمنی: دستگاه ایمنی بدن فرد، به سلول‌های مغزی که مسبب تولید هیپوکرتین است حمله می‌کند. به همین دلیل سطح میزان هیپوکرتین کاهش می‌یابد.
- تاریخچه‌ی خانوادگی: برخی از بیماران ممکن است در خانواده‌شان افرادی را سراغ داشته باشند که دقیقا از حملات خواب این چنینی رنج می‌برند.
- آسیب یا تومور مغزی: در تعداد محدودی از بیماران، مناطقی از مغز که پروسه‌ی خواب REM و بیداری را کنترل می‌کنند می‌توانند توسط بیماری، تومور یا یک آسیب شدید دچار اختلال شوند.
- عفونت‌ها
- سموم محیطی: از این دسته از مواد می‌توان به آفت‌کش‌ها، فلزات سنگین و تنفس دود ناشی از سیگار و مواد مخدر
نشانه‌های نارکولپسی
دامنه‌ی شدت و وخامت نشانه‌های نارکولپسی بر اساس سن افراد متفاوت گزارش می‌شود. با این حال می‌توان علائم ناشی از نارکولپسی را در موارد زیر خلاصه کرد:
خواب‌آلودگی مفرط در طول روز (EDS)
تمامی بیماران مبتلا به نارکولپسی، این نشانه را در خود دارند. به طور کلی، EDS با فعالیت‌های طبیعی مثل کار، تحصیل و حتی فعالیت‌های روزمره‌ی اجتماعی در ارتباط است. با این‌که یک چرت مختصر در طول روز می‌تواند کاری کند تا فرد احساس بهتری داشته باشد، حس خستگی پس از یک الی دو ساعت مجدد به فرد دست می‌دهد. بیماران با گزارش EDS معمولا از لحاظ قدرت تمرکز و میزان انرژی در سطح بسیار پایینی قرار داشته و دچار اختلال در حواس و حافظه هم هستند. حس افسردگی یا خستگی مفرط در این بیماران به شدت محسوس است.
کاتاپلکسی
این نشانه همان‌طور که گفته شد، از دست رفتن ناگهانی تن و قدرت عضلانی است. حملات می‌تواند در هر زمان از وضعیت بیداری رخ دهد. حملات، دامنه‌ی متنوعی دارند؛ از قفل شدگی زانوها، سستی عضلات آرواره یا ریزش اشک از چشم گرفته تا فلج کامل بدن که به موجب آن ممکن است فرد به طور ناگهانی سقوط کند.
کاتاپلکسی معمولا از چند ثانیه تا چند دقیقه می‌تواند دوام داشته باشد. بیمار در جریان حملات کاملا آگاه و بیدار است. با این حال، ممکن است یک بیمار در طول عمرش تنها چند مرتبه‌ی محدود کاتاپلکسی را تجربه کند و در فردی دیگر، در هر روز چند مرتبه کاتاپلکسی رخ دهد. با این‌که وضعیت ترسناکی برای بیمار و اطرافیانش تداعی می‌شود، هیچ آسیبی به بدن در طول این حملات وارد نمی‌شود. البته به شرطی که بیمار از یک ارتفاع به یک باره سقوط نکند.
اختلال در خواب شب
بیمار مبتلا به نارکولپسی در طول شب چند مرتبه از خواب بیدار می‌شود. این پروسه می‌تواند روی کیفیت زندگی بیمار تاثیر منفی مهلکی را القا کند.
فلج خواب
این نشانه، ناتوانی در حرکت یا تکلم قبل از به خواب رفتن یا پس از بیدار شدن تعریف می‌شود. فلج خواب معمولا از چند ثانیه تا چند دقیقه پس از این اتفاق، به طور معمول حذف می‌شود.
توهم‌ها
به طور معمول تجارب توهمی، واضح و شفاف بوده و به همین دلیل ممکن است برای بیمار ترسناک باشد. توهم‌ها اغلب قبل از به خواب رفتن بیمار به وقوع می‌پیوندند. بیماران اغلب این‌طور گزارش می‌کنند که توهم‌ها، ماهیت بصری داشته و آنها به راحتی با توهم‌هایشان روبه‌رو می‌شوند. با این حال در برخی از پرونده‌های پزشکی گزارش شده که بیماران مبتلا به نارکولپسی توهم‌های شنیداری و بویایی را هم تجربه کرده‌اند. از مثال‌هایی در زمینه‌ی توهم می‌توان به مواردی مثل دیدن یک فرد یا حیوان در یک فضای بسته، حس لمس شدن یا شناور شدن در محیط و شنیدن صدای هشدار یا صدای دیگران اشاره کرد.
رفتار اتوماتیک
رفتار اتوماتیک به این معناست که به خواب رفتن ناگهانیِ یک بیمار برای چند ثانیه، می‌تواند به یک فعالیت روتین در طول شبانه‌روز برای بیمار تعریف شود. همان‌طور که بیمار در طول یک شبانه‌روز باید غذا خورده، با دیگران حرف زده، رانندگی و کارهای دیگرش را انجام دهد، خوابیدن برای چند لحظه هم در میان این فعالیت‌ها به صورت روتین انجام می‌شود.
تشخیص نارکولپسی
به طور معمول نارکولپسی را با آزمایش فیزیکی، شرح حال بیمار، بررسی داروهایی که فرد مصرف می‌کند و مطالعات خواب تشخیص می‌دهند. در مراکز خواب به فرد بیمار یک مچ‌بند با سنسور حرکتی به اسم اکتی‌گراف (Actigraph) می‌دهند که وضعیت خواب را برای چند هفته رصد می‌کند. این مچ‌بند به فرد خاطر نشان می‌کند که چند سال در طول شبانه‌روز خوابیده و چند ساعت از روز را بیدار بوده است.
برای تشخیص قطعی نارکولپسی، دو تست مهم تحت عنوان پلی‌سومنوگرام (PSG) و آزمایش تاخیر خواب چندگانه (MSLT) وجود دارد. این آزمایش‌ها معمولا در مراکز اختلالات خواب انجام شده و به منظور انجام موفقیت‌آمیز تست‌ها، بیمار باید یک شب را در این مراکز حضور داشته باشد.
تست PSG یک تست مربوط به نیمه شب است که فاکتورهای متعددی را نظیر سرعت قلب، سطح اکسیژن، سرعت تنفس، حرکت چشم و پاها و امواج مغزی را در زمان خوابِ فرد اندازه‌گیری می‌کند
تست PSG یک تست مربوط به نیمه شب است که فاکتورهای متعددی را نظیر سرعت قلب، سطح اکسیژن، سرعت تنفس، حرکت چشم و پاها و امواج مغزی را در زمان خوابِ فرد اندازه‌گیری می‌کند. در واقع با انجام تست PGS مشخص می‌شود که فرد با چه سرعتی به خواب رفته، چند مرتبه در طول شب از خواب بیدار شده و چند مرتبه مرحله‌ی REM خواب دچار اختلال می‌شود. این آزمایش انجام می‌شود تا این نکته را هم محققین بررسی کنند که آیا نشانه‌های حملات خواب ناشی از بیماری دیگری مثل آپنه‌ی انسدادی خواب نباشد. به طور معمول بیماران مبتلا به نارکولپسی، اختلال‌هایی در الگوهای خواب طبیعی از خود نشان می‌دهند.
تست MSLT در طول روز، دقیقا بعد از آزمایش PSG انجام می‌گردد. در جریان تست MSLT، برای بیمار برنامه‌ریزی می‌شود تا پنج چرت کوتاه به فاصله‌ی دو ساعت از هم داشته باشد. محققین به‌واسطه‌ی انجام آزمایش MSLT این مسئله را بررسی می‌کنند که بیمار تا چه اندازه سریع خوابیده و چقدر سریع وارد مرحله‌ی REM می‌شود.
درمان نارکولپسی
مدیریت بیماری نارکلوپسی شامل دارو درمانی و تغییرات در سبک زندگی است. هدف از درمان بیماری نارکولپسی، کاهش میزان خواب در طول روز و بهبود وضعیت آگاهی فرد در بازه‌ی بیداری است.
دارو درمانی
تعدادی از داروها با مکانیسم‌های متنوع در مغز در حال حاضر برای درمان عارضه‌ی EDS یا همان خواب‌آلودگی مفرط در طول روز در بازار موجود است.
داروهای تقویت‌کننده‌ی بیداری
این داروها همان‌طور که از اسمشان بر می‌آید به بیمار کمک می‌کنند تا در طول روز بیدار باشد اما در درمان کاتاپلکسی یا سایر نشانه‌های مرتبط با خواب REM در نارکولپسی ناتوان هستند. مودافینیل (پروویجیل) یا آرمودافینیل (نوویجیل) به طور معمول اولین داروهایی هستند که تجویز می‌شوند؛ چراکه آثار جانبی اندکی داشته و نسبت به سایر محرکه‌های دارویی کمتر اعتیادآور است.
از داروهایی که اخیرا برای مصرف مورد تایید قرار گرفته‌اند می‌توان به سولریامفتول (سانوسی) و پیتولیسانت (ویکیس) اشاره کرد. سولریامفتول برای بهبود وضعیت بیداری در بزرگسالان با نارکولپسی استفاده می‌شود. پیتولیسانت اولین دارویی است که برای درمان EDS در نارکولپسی تاییدیه گرفته است. دو داروی اخیر به روشی متفاوت نسبت به سایر داروهای موجود در بازار در مغز عمل می‌کنند.
سدیم اکسیبیت
سدیم اکسیبیت با نام تجاری زایرم تنها داروی مورد تایید سازمان غذا و داروی کشور ایالات متحده‌ی آمریکا است که برای درمان خواب‌آلودگی در طول روز و کاتاپلکسی در بیماران با عارضه‌ی نارکولپسی استفاده می‌گردد. این دارو شکل مایع داشته و قبل از رفتن به تخت خواب و ۲.۵ الی ۴ ساعت پس از خواب باید مصرف شود. این دارو نباید در طول روز به بیمار خورانده شود. به دلیل وجود مقادیر بسیار بالایی از سدیم، بیمارانی که این دارو را مصرف می‌کنند باید در مصرف نمک در سبد غذایی‌شان مراعات کنند.
محرکه‌ها
یکی از تکیه‌گاه‌های پروسه‌ی درمان نارکولپسی، محرکه‌های مرسومی مثل آمفتامین/دکسترو آمفتامین یا نمک‌های ترکیبی دکستروآمفتامین و متیلفنیدات است که در درمان EDS موثر بوده اما عوارض جانبی بسیار زیادی نسبه به محرکه‌های تقویت بیداری دارند. محرکه‌ها می‌توانند اثرات جانبی شبیه به اثرات جانبی ناشی از مصرف کافئین نظیر اضطراب، عصبانیت و تپش قلب تولید کنند. این عوارض در یک دوز کم شروع شده و به مرور زمان افزایش می‌یابد. به همین دلیل، در صورت مصرف محرکه‌ها باید با احتیاط وضعیت حال بیمار را رصد کرد؛ چراکه افزایش فشار خون و آریتمی قلبی (بی‌قاعده شدن ضربان قلب) در بیماران گزارش شده است.
داروهای ضد افسردگی
کاتاپلکسی، توهم‌ها، اختلال‌های نیمه شب و فلج خواب معمولا توسط دو نوع داروی ضد افسردگی درمان می‌شود: داروهای ضد افسردگی تری‌سیکلیک (TCAs) و مهارکننده‌های باز جذب انتخابی سروتونین (SSRIs). مثال‌هایی از TCAs شامل پروتریپتیلین، کلومیپرامین و دسیپرامین است. مثال‌هایی از SSRIs شامل فلوکستین، آتوموکستین و سرترالین است. SSRIs معمولا اثرات جانبی کمتری نسبت به TCAs از خود نشان می‌دهند. با این حال جالب است بدانید که این داروها هنوز به صورت کامل در بازار موجود نیست چون توسط سازمان غذا و داروی آمریکا هنوز تایید نشده است.
ممکن است از چند هفته تا چند ماه طول بکشد تا داروی موثر در درمان فرد بیمار یافت شود و از طرفی دیگر بهترین دوز برای بیمار پیدا شود. در هر صورت پزشک ممکن است به بیمار توصیه کند تا از مصرف محصولات آنتی هیستامین جلوگیری کند؛ چراکه مواد آنتی هیستامین، ماده‌ی هیستامین را در خون مسدود می‌کند که به بدن کمک می‌کند تا بیدار و هوشیار باقی بماند.
تغییرات سبک زندگی؛ یک راه دیگر برای مدیریت نارکولپسی
برای کاهش وضعیت اختلال در خواب می‌توان سبک زندگی را با توصیه‌های زیر مدیریت کرد.
- یک تقویم معمول از خواب/بیداری را دنبال کنید. هر روز سر یک ساعت مورد نظر به رخت خواب رفته و سر یک ساعت مشخص از خواب بیدار شوید. به طور عامدانه به بدن‌تان کمبود خواب را القا نکنید. یعنی در آخر هفته تا دیر وقت بیدار نمانید.
- اتاق خوابتان را ساکت، تاریک، خنک و مطلوب نگه دارید. در تخت خواب تلویزیون تماشا نکرده و گوشی هوشمند و کامپیوتر به داخل تخت نیاورید.
- کافئین و نوشیدنی‌های الکلی را چند ساعت قبل از خواب مصرف نکنید.
- از استعمال سیگار به خصوص در غروب جدا خودداری کنید.
- هر روز حداقل به مدت ۲۰ دقیقه در روز ورزش کنید. سه ساعت قبل از رفتن به رخت خواب ورزش نکنید.
- از مصرف غذاهای سنگین با حجم بالایی از مایعات در نزدیکی تخت خواب استفاده نکنید.
- قبل از خواب ریلکس کنید. از حمام آب گرم استفاده کرده و حرکات یوگا را امتحان کنید. به موسیقی‌های آرام و دل‌نشین گوش دهید. از عطر و رایحه‌ی اکالیپتوس و نعناع برای معطر کردن محیط استفاده کنید.
- اگر خیلی احساس خستگی می‌کنید، یک چرت کوتاه ۲۰ الی ۳۰ دقیقه‌ای بزنید. البته اگر مقدور است!
آیا می‌توان جلوی بروز نارکولپسی را گرفت؟
هنوز اطلاعات بسیار زیادی دربار‌ی جلوگیری نارکولپسی در دسترس نیست. فعلا در همین اندازه می‌دانیم که این بیماری به دلیل فقدان سیگنال شیمیایی هیپوکرتین ایجاد می‌گردد. هیپوکرتین برای تنظیم چرخه‌ی خواب/بیداری اهمیت دارد. سایر دلایل شامل بیماری خود ایمنی است که به سلول‌های تولید کننده‌ی هیپوکرتین حمله می‌کند. این بیماری نیز در حال حاضر قابل درمان نیست. به همین منظور در حال حاضر نمی‌توان راهی را پیشنهاد داد که با انجام دادنش، به طور قطعی از بروز نارکولپسی در یک فرد جلوگیری شود.
در حال حاضر درمان قطعی برای بیماری نارکولپسی وجود ندارد
متاسفانه در حال حاضر درمان قطعی برای بیماری نارکولپسی وجود ندارد. به همین منظور، بیمار باید تا آخر عمر با این اختلال به شیوه‌ای معقول دست و پنجه نرم کند. خوشبختانه به طور معمول این عارضه با افزایش سن وخیم‌تر و حادتر نمی‌شود. استفاده از داروهای شیمیایی و صد البته تغییر در سبک زندگی می‌تواند صرفا جلوی پیشرفت علائم ناشی از نارکولپسی را بگیرد.
فرد مبتلا به نارکولپسی در انجام برخی از فعالیت‌ها مثل رانندگی باید به شدت احتیاط کند. به همین دلیل، معمولا توصیه می‌شود که بیمار پیش از رانندگی یک چرت کوتاه زده و تنها در این صورت به رانندگی بپردازد. از طرفی دیگر، حضور یک فرد دیگر در ماشین به منظور صحبت با راننده هم به شدت توصیه می‌گردد.
اگر فردی به تازگی از این اختلال در خود باخبر شده، بهتر است هر چه سریع‌تر به یکی از مراکز درمانی خواب مراجعه کند. تشخیص زودهنگام این بیماری می‌تواند کاری کند تا علائم ناشی از نارکولپسی از یک حد بیشتر پیشرفت نکند. قطع به یقین استفاده از داروهای مختلف می‌تواند خطرهای حملات خواب را به صورت قابل توجهی کاهش داده و از طرفی دیگر، کیفیت زندگی بهتری را برای فرد به دنبال داشته باشد.
منبع: Clevelandclinic
- آشنایی با دردهای روان تنی؛ دردهای بی‌درمانِ خورنده‌‌ی روح انسان‌ها