دیابت یک بیماری مزمن است که به‌دلیل اختلال در تولید یا عملکرد انسولین ایجاد می‌شود و توانایی بدن را برای پردازش گلوکز (قند) مختل می‌کند. انواع مختلفی از این بیماری وجود دارد که هر کدام از آن‌ها به شیوه‌ی متفاوتی درمان می‌شود. بدون کنترل دقیق و مداوم، دیابت می‌تواند به عوارض جدی از جمله سکتهی مغزی و بیماری قلبی منجر شود. اگر می‌خواهید بدانید که دیابت چیست، چه علائمی دارد و چگونه درمان می‌شود، این مقاله از دیجی‌کالا مگ را تا انتها بخوانید.
بیماری دیابت چیست؟
دیابت که به آن دیابت ملیتوس هم می‌گویند، با افزایش بیش از حد قند خون مشخص می‌شود. این مشکل زمانی رخ می‌دهد که پانکراس (لوزالمعده) انسولین کافی تولید نمی‌کند یا بدن نمی‌تواند به‌درستی به اثرات انسولین پاسخ دهد. دیابت می‌تواند افراد را در هر سنی تحت تاثیر قرار دهد. این بیماری که معمولا مزمن (مادام‌العمر) است، با اصلاح سبک زندگی و مصرف دارو کنترل می‌شود.
گلوکز (قند) عمدتا از کربوهیدرات‌های موجود در غذاها و نوشیدنی‌ها منشاء می‌گیرد و مهم‌ترین منبع انرژی بدن است. این ماده از طریق خون به تمام سلول‌های بدن برده می‌شود تا انرژی مورد نیاز آن‌ها را تامین کند. گلوکز برای ورود به سلول‌ها به یک کلید نیاز دارد که همان هورمون انسولین است.
اگر پانکراس به اندازه‌ی کافی انسولین تولید نکند یا بدن قادر به استفاده از این هورمون نباشد، گلوکز در جریان خون انباشته می‌شود و سطح قند خون افزایش می‌یابد. قند خون بالا با گذشت زمان به عوارض جدی مانند بیماری قلبی، آسیب عصبی و مشکلات چشمی منجر می‌شود.
انواع دیابت
دیابت به‌طور کلی به ۲ نوع اصلی تقسیم می‌شود: دیابت نوع ۱ و دیابت نوع ۲. علاوه بر این، انواع دیگری هم دارد که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم:
۱. دیابت نوع ۱
دیابت نوع ۱ که در گذشته به آن دیابت وابسته به انسولین می‌گفتند، یک بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به‌دلایل نامشخص به سلول‌های تولید‌کننده‌ی انسولین در پانکراس حمله می‌کند و آن‌ها را از بین می‌برد. تقریبا ۱۰ درصد بیماران به دیابت نوع ۱ مبتلا هستند. این بیماری معمولا کودکان و جوانان را تحت تاثیر قرار می‌دهد، اما می‌تواند در هر سنی ایجاد شود.
۲. دیابت نوع ۲
در دیابت نوع ۲ که شایع‌ترین نوع دیابت است، سلول‌های بدن به‌خوبی به انسولین پاسخ نمی‌دهند که به این وضعیت «مقاومت به انسولین» می‌گویند. علائم مقاومت به انسولین در ابتدا واضح نیست، اما ممکن است به‌مرور به تکرر ادرار، تشنگی، گرسنگی و… منجر شود. دیابت نوع ۲ معمولا در بزرگسالان بروز می‌کند، اما کودکان و نوجوانان هم ممکن است به‌دلیل چاقی و کم‌تحرکی به آن مبتلا شوند.
۳. پیش‌دیابت
این عارضه زمانی رخ می‌دهد که قند خون بالاتر از حد طبیعی است، اما هنوز آن‌قدر افزایش نیافته است که به‌عنوان دیابت نوع ۲ تشخیص داده شود. به عبارت دیگر، یک مرحله‌ی میانی بین سلامت کامل و دیابت نوع ۲ محسوب می‌شود و خطر بالای ابتلا به دیابت را در آینده نشان می‌دهد. پیروی از رژیم غذایی سالم و ورزش منظم نقش مهمی در کنترل پیش‌دیابت ایفا می‌کند.
۴. دیابت بارداری
نوع خاصی از دیابت است که برای اولین بار در دوران بارداری تشخیص داده می‌شود. این بیماری معمولا بعد از زایمان از بین می‌رود. با این حال، به‌منظور حفظ سلامت مادر و جنین به مراقبت نیاز دارد و می‌تواند خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ را در آینده افزایش دهد.
۵. دیابت پنهان
دیابت پنهان خودایمنی بزرگسالی (LADA) مانند دیابت نوع ۱ به‌دلیل آسیب سلول‌های پانکراس در اثر یک فرآیند خودایمنی ایجاد می‌شود. اما برخلاف آن به کندی رخ می‌دهد و به همین دلیل برای درمان به مصرف فوری انسولین نیاز ندارد. سن افراد مبتلا به LADA معمولا بالای ۳۰ سال است.
۶. دیابت بی‌مزه
دیابت بی‌مزه یک بیماری نادر است که در آن تولید ادرار افزایش می‌یابد. در افراد مبتلا به این بیماری، بدن به اندازه‌ی کافی هورمون ضدادراری (ADH) یا وازوپرسین تولید نمی‌کند یا کلیه‌ها قادر به استفاده از این هورمون نیستند.
اصطلاح «دیابت بی‌مزه» و «دیابت ملیتوس» شبیه هم به نظر می‌رسد. اما در حقیقت این ۲ بیماری با یکدیگر متفاوت هستند. همان‌طور که گفته شد، دیابت ملیتوس یک بیماری شایع است که سطح قند خون را بالا می‌برد و به‌دلیل اختلال در تولید انسولین یا عدم توانایی بدن در استفاده از این هورمون ایجاد می‌شود.
۷. سایر انواع دیابت
انواع دیگر دیابت عبارتند از:
- دیابت نوع ۳c یا دیابت پانکراتوژنیک: این شکل از دیابت زمانی اتفاق می‌افتد که پانکراس به‌دلایلی غیر از مشکلات خودایمنی مثل پانکراتیت (التهاب لوزالمعده)، سرطان، فیبروز کیستیک و هموکروماتوز آسیب ببیند و قادر به تولید انسولین نباشد. برداشتن پانکراس (پانکراتکتومی) هم در بروز این بیماری نقش دارد.
- دیابت جوانان در هنگام بلوغ (MODY) یا دیابت مونوژنیک: این بیماری به‌دلیل یک جهش ژنتیکی ارثی اتفاق می‌افتد که بر نحوه‌ی تولید انسولین و استفاده بدن از آن تاثیر می‌گذارد. بیش از ۱۰ نوع MODY وجود دارد. این بیماری تقریبا ۵ درصد افراد مبتلا به دیابت را تحت تاثیر قرار می‌دهد و در بعضی از خانواده‌ها شایع است.
- دیابت نوزادی: یک نوع دیابت نادر است که جزء دیابت مونوژنیک طبقه‌بندی می‌شود و در ۶ ماه اول زندگی رخ می‌دهد. این بیماری در ۵۰ درصد نوزادان مادام‌العمر است، اما در سایرین در عرض چند ماه برطرف می‌شود. با این حال، می‌تواند در آینده عود کند. به نوع اول این بیماری «دیابت ملیتوس نوزادی دائمی» و به نوع دوم آن «دیابت ملیتوس نوزادی گذرا» می‌گویند.
- دیابت شکننده: شکلی از دیابت نوع ۱ است که به‌دلیل نوسانات شدید و مکرر قند خون رخ می‌دهد. این بی‌ثباتی اغلب به بستری شدن در بیمارستان منجر می‌شود. در موارد نادر، ممکن است پیوند پانکراس برای درمان دائمی دیابت شکننده لازم باشد.
علائم دیابت چیست؟
شایع‌ترین نشانه‌های دیابت عبارتند از:
- افزایش تشنگی (پلی‌دیپسی) و خشکی دهان
- تکرر ادرار
- خستگی
- تاری دید
- کاهش وزن ناخواسته
- بی‌حسی یا سوزن سوزن شدن دست یا پا
- تاخیر در التیام زخم‌ها یا بریدگی‌ها
- عفونت‌های مکرر پوستی یا قارچی واژن
ذکر این نکته ضروری است که گاهی‌اوقات علائم دیابت در زنان و مردان بسته به نوع بیماری متفاوت است. در ادامه علائم اختصاص انواع مختلف دیابت آورده شده است:
- دیابت نوع ۱: علائم این بیماری به‌سرعت طی چند هفته یا چند ماه ایجاد می‌شود. در صورت ابتلا به دیابت نوع ۱ ممکن است علائم یک عارضه‌ی شدید به نام کتواسیدوز مرتبط با دیابت (DKA) را تجربه کنید. DKA تهدید‌کننده‌ی زندگی است و به درمان اورژانسی نیاز دارد. از علائم DKA می‌توان به استفراغ، معده‌درد، استشمام بوی میوه از دهان و تنفس سخت اشاره کرد.
- دیابت نوع ۲ و پیش‌دیابت: ممکن است اصلا علامتی نداشته باشید یا به‌دلیل پیشرفت کند بیماری متوجه آن نشوید. البته آزمایش خون می‌تواند قبل از ظهور علائم، افزایش سطح قند خون را نشان دهد. یکی از نشانه‌های احتمالی پیش‌دیابت، تیره شدن رنگ پوست در قسمت‌های خاصی از بدن است که به این عارضه آکانتوزیس نیگریکانس (Acanthosis nigricans) می‌گویند.
- دیابت بارداری: شما معمولا متوجه علائم دیابت بارداری نمی‌شوید. به همین دلیل، پزشک بین هفته‌های ۲۴ تا ۲۸ بارداری وضعیت سلامتی‌تان را از نظر ابتلا به این بیماری بررسی می‌کند.
علت دیابت
صرف‌نظر از نوع دیابت، افزایش قند خون دلیل اصلی ابتلا به این بیماری است. با این حال، علت تجمع قند در جریان خون می‌تواند بسته به نوع دیابت متفاوت باشد. شایع‌ترین دلایل ابتلا به این بیماری عبارتند از:
- مقاومت به انسولین: دیابت نوع ۲ عمدتا از مقاومت به انسولین ناشی می‌شود. این عارضه زمانی اتفاق می‌افتد که سلول‌های عضلات، چربی و کبد آن‌طور که باید به انسولین پاسخ نمی‌دهند. عوامل و شرایط مختلفی در مقاومت به انسولین نقش دارند، از جمله: چاقی، کم‌تحرکی، رژیم غذایی ناسالم، عدم تعادل هورمونی، ژنتیک و مصرف بعضی از داروها.
- بیماری خودایمنی: دیابت نوع ۱ و LADA زمانی رخ می‌دهند که سیستم ایمنی بدن به سلول‌های تولید‌کننده‌ی انسولین در پانکراس حمله می‌کند.
- عدم تعادل هورمونی: در دوران بارداری، جفت هورمون‌هایی ترشح می‌کند که باعث مقاومت به انسولین می‌شوند. اگر پانکراس نتواند انسولین کافی برای غلبه بر مقاومت به انسولین تولید کند، ممکن است به دیابت بارداری مبتلا شوید. سایر بیماری‌های مرتبط با هورمون مانند آکرومگالی و سندرم کوشینگ هم می‌توانند باعث دیابت نوع ۲ شوند.
- آسیب پانکراس: وارد آمدن آسیب فیزیکی به پانکراس (در اثر بیماری، جراحی یا جراحت) می‌تواند بر توانایی آن در ساخت انسولین تاثیر بگذارد و به دیابت نوع ۳c منجر شود.
- جهش‌های ژنتیکی: بعضی از جهش‌های ژنتیکی در بروز MODY و دیابت نوزادی نقش دارند.
- استفاده‌ی طولانی‌مدت از دارو: بعضی از داروها از جمله کورتیکواستروئیدها (کورتون‌ها) و داروهای بیماری ایدز احتمال ابتلا به دیابت نوع ۲ را افزایش می‌دهند.
عوارض دیابت چیست؟
دیابت می‌تواند به عوارض حاد (ناگهانی و شدید) و عوارض طولانی‌مدت منجر شود.
۱. عوارض حاد دیابت
عوارض حاد که می‌توانند تهدید‌کننده‌ی حیات باشند شامل موارد زیر هستند:
وضعیت هیپراسمولار هیپرگلیسمیک (HHS)
این عارضه معمولا بر افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ تاثیر می‌گذارد و زمانی اتفاق می‌افتد که سطح قند خون برای مدت طولانی بسیار بالا (بیشتر از ۶۰۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر) باشد. HHS به کم‌آبی شدید و گیجی منجر می‌شود و به درمان فوری نیاز دارد.
کتواسیدوز مرتبط با دیابت
این عارضه افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ را تحت تاثیر قرار می‌دهد و به‌دلیل ناکافی بودن سطح انسولین در بدن اتفاق می‌افتد. اگر بدن شما انسولین نداشته باشد، نمی‌تواند از گلوکز برای تامین انرژی استفاده کند. بنابراین به جای آن چربی را تجزیه می‌کند.
این فرآیند در نهایت به تولید موادی به نام کتون منجر می‌شود که خون را اسیدی می‌کنند. کتواسیدوز روی تنفس تاثیر منفی دارد و باعث استفراغ و از دست دادن هوشیاری می‌شود. به همین دلیل، باید فورا درمان شود.
افت شدید قند خون (هیپوگلیسمی)
هیپوگلیسمی زمانی رخ می‌دهد که سطح قند خون به زیر محدوده‌ی نرمال کاهش یابد. این عارضه معمولا در کسانی دیده می‌شود که برای کنترل قند خون از انسولین تزریقی استفاده می‌کنند. از علائم هیپوگلیسمی می‌توان به تاری دید، دوبینی و تشنج اشاره کرد. این بیماری با مداخله‌ی پزشکی یا تزریق اضطراری گلوکاگون درمان می‌شود.
۲. عوارض طولانی‌مدت دیابت
اگر سطح قند خون برای مدت طولانی بالا باقی بماند، به بافت‌ها و اندام‌های بدن آسیب می‌رساند. این عوارض معمولا به‌دلیل آسیب عروق خونی و اعصاب که از بافت‌های بدن حمایت می‌کنند، رخ می‌دهند.
مشکلات قلبی-عروقی مثل بیماری عروق کرونر (عروق تغذیه‌کننده‌ی قلب)، حمله‌ی قلبی، سکتهی مغزی و آترواسکلروز (تصلب شرایین) شایع‌ترین عارضه‌ی طولانی‌مدت دیابت هستند. سایر عوارض این بیماری عبارتند از:
- آسیب عصبی (نوروپاتی) که باعث بی‌حسی، گزگز یا درد می‌شود
- نفروپاتی که به نارسایی کلیه منجر می‌شود و نیاز به دیالیز یا پیوند کلیه را افزایش می‌دهد
- رتینوپاتی که ممکن است به نابینایی منجر شود
- مشکلات پا
- عفونت‌های پوستی
- قطع عضو
- اختلال عملکرد جنسی به‌دلیل آسیب اعصاب و عروق خونی (مانند اختلال نعوظ یا خشکی واژن)
- گاستروپارزی (فلج معده یا کاهش سرعت تخلیه‌ی معده)
- از دست دادن شنوایی
- مشکلات مربوط به سلامت دهان (مانند بیماری لثه)
دیابت می‌تواند روی سلامت روان شما هم تاثیر بگذارد. به همین دلیل، ۲ تا سه برابر بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به افسردگی هستید.
تشخیص دیابت چگونه است؟
پزشک بیماری دیابت را با بررسی سطح قند خون ناشتا و قند خون تصادفی تشخیص می‌دهد. اندازه‌گیری هموگلوبین گلیکوزیله هم می‌تواند کمک‌کننده باشد.
۱. تشخیص دیابت با آزمایش قند خون
معمولا از ۲ آزمایش زیر برای تشخیص این بیماری استفاده می‌شود:
- آزمایش قند خون ناشتا (FBS): برای انجام این آزمایش باید حداقل هشت ساعت ناشتا باشید و در این مدت چیزی به جز آب نخورید یا ننوشید. از آنجا که غذا روی قند خون تاثیر زیادی دارد، آزمایش FBS به پزشک اجازه می‌دهد که سطح قند خون پایه را بررسی کند.
- آزمایش قند خون تصادفی: «تصادفی» به این معنی است که شما می‌توانید این آزمایش را در هر زمانی از روز، صرف‌نظر از اینکه ناشتا هستید یا خیر، انجام دهید.
۲. تست A1C
این آزمایش که به آن HbA1C یا آزمایش هموگلوبین گلیکوزیله هم می‌گویند، میانگین سطح قند خون را در ۲ تا سه ماه گذشته نشان می‌دهد.
در جدول زیر می‌توانید نحوه‌ی تشخیص بیماری دیابت را با آزمایش خون مشاهده کنید:
| نوع آزمایش |
محدوده‌ی طبیعی (میلی‌گرم در دسی‌لیتر) |
پیش‌دیابت (میلی‌گرم در دسی‌لیتر) |
دیابت (میلی‌گرم در دسی‌لیتر) |
| قند خون ناشتا | کمتر از ۱۰۰ | ۱۰۰ تا ۱۲۵ | ۱۲۶ یا بالاتر |
| قند خون تصادفی | – | – | ۲۰۰ یا بالاتر (همراه با علائم بیماری) |
| A1C | کمتر از ۵/۷ درصد | ۵/۷ تا ۶/۴ درصد | ۶/۵ درصد یا بالاتر |
درمان دیابت
اکنون که متوجه شدید دیابت چیست و چه علائمی دارد، باید با راه‌های درمان آن آشنا شوید. دیابت یک بیماری پیچیده محسوب می‌شود. از سوی دیگر، روی افراد مختلف به‌شکل متفاوتی تاثیر می‌گذارد. از این‌رو مدیریت آن شامل چندین استراتژی است که باید به‌صورت فردی مشخص شوند.
از راهکارهای زیر می‌توان به‌عنوان سریع‌ترین راه درمان دیابت نام برد:
- پایش قند خون: خرید دستگاه قند خون برای ردیابی عملکرد برنامه‌ی درمانی ضروری است. اندازه‌گیری منظم قند خون به پزشک کمک می‌کند که نحوه‌ی کنترل بیماری را مورد ارزیابی قرار دهد و در صورت لزوم آن را اصلاح کند.
- داروهای خوراکی دیابت: داروهای خوراکی برای کسانی که هنوز قادر به تولید مقداری انسولین هستند (معمولا افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ و پیش‌دیابت) تجویز می‌شود. زنان مبتلا به دیابت بارداری هم ممکن است به این داروها نیاز داشته باشند. چند نوع داروی مختلف وجود دارد که متفورمین رایج‌ترین نوع آن است.
- انسولین: افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ برای ادامه‌ی زندگی و مدیریت بیماری به انسولین سنتتیک نیاز دارند. ممکن است به بعضی از افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ هم توصیه شود از این دارو استفاده کنند. انواع مختلفی از انسولین سنتتیک وجود دارد که هر کدام با سرعت متفاوتی شروع به کار می‌کنند و برای مدت زمان متفاوتی در بدن باقی می‌مانند.
- رژیم غذایی: برنامه‌ریزی وعده‌های غذایی و انتخاب رژیم غذایی سالم یکی از جنبه‌های مهم درمان دیابت است. چون غذا تاثیر زیادی بر قند خون دارد و به کنترل وزن کمک می‌کند. اگر از انسولین استفاده می‌کنید، باید شمارش کربوهیدرات انجام دهید و کربوهیدرات موجود در غذاها یا نوشیدنی‌ها را محاسبه کنید. مقدار کربوهیدراتی که می‌خورید تعیین‌کننده میزان انسولین مورد نیاز شما است.
- ورزش: فعالیت بدنی حساسیت به انسولین را افزایش می‌دهد و به کاهش مقاومت به انسولین کمک می‌کند. با این حال، قبل از شروع ورزش باید با پزشک در مورد نوع و مدت زمان آن مشورت کنید.
برای پیشگیری از دیابت چه کنیم؟
هیچ راهی برای پیشگیری از دیابت مرتبط با عوامل ژنتیکی یا مشکلات خودایمنی وجود ندارد. با این حال، با رعایت نکات زیر می‌توانید خطر ابتلا به پیش‌دیابت، دیابت نوع ۲ و دیابت بارداری را به حداقل برسانید:
- از یک رژیم غذایی سالم مانند رژیم مدیترانه‌ای پیروی کنید. این رژیم غذایی روی مصرف ماهی، روغن زیتون فرابکر و غذاهای گیاهی تاکید دارد.
- فعالیت بدنی داشته باشید و حداقل پنج روز در هفته و هر بار ۳۰ دقیقه ورزش کنید.
- برای رسیدن به وزن مناسب تلاش کنید.
- استرس خود را کنترل کنید.
- از مصرف نوشیدنی‌های الکلی بپرهیزید.
- سیگار نکشید.
- خواب کافی داشته باشید (معمولا هفت تا ۹ ساعت) و به‌دنبال درمان اختلالات خواب بروید.
کلام پایانی
ابتلا به دیابت می‌تواند نگران‌کننده باشد و زندگی روزمره‌ی شما را تغییر دهد. اما این موضوع به‌معنی ناتوانی در داشتن زندگی شاد و سالم نیست. کنترل دیابت مستلزم مراقبت و پشتکار مداوم است. در ابتدا ممکن است غلبه بر علائم بیماری بسیار طاقت‌فرسا باشد، اما با گذشت زمان درک بهتری از شرایط خود پیدا می‌کنید و راحت‌تر می‌توانید بیماری‌تان را مدیریت کنید.
در صورتی که به دیابت مبتلا هستید، به‌طور منظم به پزشک مراجعه کنید. پایش منظم قند خون و پایبندی به توصیه‌های پزشک نقش چشمگیری در کنترل قند خون و پیشگیری از عوارض جدی دیابت دارد.
منابع: my.clevelandclinic, niddk.nih